Inyo enyaritai akor na atur?
Erai na akor ka agwelanaro na atur keda ikito lu akwi anu aibuses. Imoriarit aitolomuno na atur, aitemonokino, aimo esokoni keda akoraro (distribution).
Imoriaritos iboro kwape nat atur nu esakitai, anya nu okal, iraan lu iraio amoti, ikito lu ipepeo arai misiri keda iboro lu ewere.
Erai aibunget na akoru aturo adiope kotoma otomon alu okuju, lu eyaununete isirigin lu okinga toma akwap wok Uganda itolomunenei ayapiar imilionin lu idolai alu Amerika akaisauni ($30) kotoma osolo ikalotok. Akor na aturo no oUganda erai na noinoi kanu agwelanar akwapin. Ido akais akany aangon ka ikany auni angun kwatat (98%) nu atur ayangaro akwap nako Netherlands. Kotoma anu, akais akany aangon anu akwatat (90%) nu atur agwelanaro osokoni alo ilamusaere ido itomon angun kwatat (10%) egwelio itunga lu ekotosi ikulepek. Abila na atur na idila itunga akoru kotoma oUganda ngesi aturo nu arengak keda aito nu raet kesi (Roses and cuttings).
Erasi lu iboro keda aijanakineta nu itolomuno akwap adiope kosodete agwelar ne ejasi agwelak lu akwap ace. Ejok noi agwelanaro na iboro akwapin naarai iyatakini do na esokoni lo iboro alu akwap angin.
Ekotokin akoriok kere lu oUganda lu edumununete isirigin kotoma akor aiwadikaun keda;
Ki’tunite ebe:
Akaulo na aiwadikaun, ekotokin akorion atupakin kere nu ipudasi aibungeta nu apugan nu imoriaritos
Kanu ituan obe (Individual)
Kanu ekampuni (Non-individual)
Kicikak ne, kanu adumun ace nu ikamanara keda aiwadikaun.
Kwape atacan esolo, ejai ijo apedor ajaut keda apedorosio kon ido ikotenen da, ejasi nu iburai ijoda aitodolikin.
Kicikak ne kanu apedorosio kon keda nu iburai ijoda aitodolikin kwape atacan esolo.
Iburai ijo aidar aiwadikaeta kere nu aisubus kon. Ejok duc ajaut keda aiwadikaeta nu ejasi aparasia kec tetere ijo ipedori amisikin nu ikamanara keda apak ani. Imoriaritos nu;
Esolo lo ekampuni (Corporation tax)
Esolo lo Ameda (Income tax)
Kicikak ne kanu adumun nu ipu nu ikamunitos itaisinei lu esolo alo isirigin alu ameda
Esolo lo Eropit (Pay as you earn (PAYE))
Kicikak ne kanu aidules ikamanara keda itiaisinei lu esolo alo PAYE
 Esolo lo Etiakaro eroko etaca (Withholding tax)
Kicikak ne kanu ajenun nu ipu nu ikamanara keda eipone lo ilelebere apapulai nu esolo kon.
Ekaulo na aileleb apapulai nu esolo kon, iburao ijo aitac esolo kon kotoma oponesio lu ijasi kwape nat aingadisia nu apiai (bank), isirigin lu osimu (mobile money), acadin nu isirigin (VISA, Mastercard ka aceda).
Ki’tunite ebe:
Aparan na iburaere Ijo aitac esolo kon ngesi apak napa ileleba ijo ka aijukar apapulai kon nu esolo.
Nu ikamunitos kotoma aidules |
Aisigalikineta nu esolo |
Aisiketa nu isikere ikorion |
·      Mam itatacio esolo lo ameda ana iyatanakin oboro kotoma apak na asubio kec arai eyaunete agwelanarak iboro lu akwapin kotupitete ekisil lo VAT. ·      Mam itatacio edio esolo kere arai eyauni itunganan yen erai akorion akwapin kwap na ibunget ana ikanyet na ekisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004). |
Ikee lu itosomao aisikia ikorion |
·      Mam itatacio esolo lo ameda ana iyatanakin oboro kotoma apak na asubio kec arai eyaunete agwelanarak iboro lu akwapin kotupitete ekisil lo VAT. ·      Mam itatacio esolo kere arai eyaunio toma akwap itunganan yen erai akorion kwap na ibunget ana ikanyet na ekisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004). |
Iboro lu edio eipone kere lu itosomao ainapia iboro anu ayangar agwelar akwapin |
Mam itatacio esolo kere arai eyaunio toma akwap anu einapia iboro lu ebeit ayangar akwapin ikamanara keda ekisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004). |
Mam itatacio esolo anu ilonin alu eyuwaritai keda ebaja (debentures), alupok nu isigaritai (lease land), aiyatakin na isirigin alu elemete itunga anu ageun ekampuni (increase in share Capital) , aijulario na alupok (transfer of land). |
Emedaunak: ·      Lu iswamaete kotoma aboisit ana etiakunit apugan anu aiswama iboro arai aboisit na ilajara (free zone) arai lo ejasi keda efaktori ediope arai ace aisubis kinga na aiboisit ana etiakunit apugan konye ojai toma akoru anu adumun isirigin (Operator within an industrial park or free zone or an operator of a single factory or other business outside the industrial park who invests in commercial farming). ·      Ekoto ikapun lu aisbus (invest) orai isirigin lu edeparete, imilionin itomon lu Amerika (USD 10M) kanu itunga alu ebunitos akwapin ace kosodi idolai alu Amerika ilukumin akwat auni (USD 300,000) kanu alu ebunitos kokide na Africa arai idolai lu Amerika ilukumin akwatat akaisakany (USD 150,000) arai ejai aisubus aiboisit na kokinga ana okampala (upcountry). ·      Itegearo aisigalinikineta nu nepe epukoror/egearor aisubus, aisubus na lem ejai sek da epedori adumun aisigalinikineta nu arai ejai aiboisit na ecamakitai (Industrial Park or Free Zone). Ekotokin do esubusi aitosom iboro lu ejaasi Uganda (locally sourced raw materials) lu edolete akais akany aarei kotoma akwatat kuju (70%) ido da ekoto eswamak ke orai okais akany aarei angun kwatat kuju (employ 70%) lu elomunitos kokide na Africa (EAC), ido eitai lo eropit kec keere ekoto orai akais akany aarei angun kwatat kuju (at least 70% of wage bill) kotoma ogarama lo eropit keere. |
Imelekes lu imongin (ploughs), imelekes lu ebwangabwangaere elupok omisiri (Harrows), acuman nu ewere ikinyom (seeders), akebei nu irainikino iraan (planters), acuman nu ijokijokere iraan (transplanters), acuman nu ajerere ebolia (manure spreaders), acuman nu ekorokorere ebolia (fertilizer distributors) |
·      Mam itatacio esolo lo ameda ana iyatanakin oboro kotoma apak na asubio kec arai eyaunete agwelanarak iboro lu akwapin kotupitete ekisil lo VAT. ·      Mam itatacio esolo kere arai eyaunio toma akwap itunganan yen erai akorion kwap na atiakunet ana ikanyet na ekisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004). |
Ebolia (Fertilizer): erai ebolia idio ibore, yen itolomunitos isuban Edeke arai yen iswamaunitai (alemar bon lu itolitolete) yen ebukokino alupok arai bo nat oraan (duc akwii) anu ainakin inyamat ne ejai irasit tetere epoloi jokan. |
·      Mam itatacio esolo kere kokwap ana aibunget na ikanyet kokisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004) arai ecamaki erionget lo akoriok, aipit ibaren ka agaria.. |
Icok lu ebeit aiwe (ikinyom), aiboisio nu ice iraan nu eurianarotor kesi (spores), keda aito nu iraere iraan (cut plants).
|
·      Mam itatacio esolo kere kokwap ana aibunget na ikanyet kokisil alo ikamanara keda esolo lo ikalotok ko kide na Africa, 2004 (East African Community Customs Management Act, 2004) arai edu erionget lo akoriok, aipit ibaren ka agaria acamakin. |
Kanu ajenun ace nu ipu ka adumun agangat adio kere, odolok iyapiesin lu URA lu idunyasi ka ijo arai inom esimu lo abure 0800117000/0800217000 arai bon at olago (WhatsApp): 0772140000