VAT Obedo Ocolo ame petye direk ikom tic kede jami mogo ame oketo iwel ame omedo ikom jami onyo tice irwom apapat inyor onyo jegele me yubu kede poko onyo cato. Iyi Uganda, oketo VAT ikom jami lung ame ngat agelo ocolo ocato, Wilo jami ducu niya ilobo aoko apat kede ename okwanyo ocolo oko iye kede ikom tic ame okelo ilobe aoko apat kede tic ame ngatoro keken okelo ilobe aoko ame okwanyo ocolo oko iye.
Jami ame oketo ocolo iye obedo jami onyo tice apat kede ename okwanyo ocolo oko iye ame  ngat agel ocolo iUganda oyubu acalo anyut me dul timo biacara mere. Jami ame oketo ocolo iye oketo wel arorom (18%) onyo pinynono (0%).
 Aporogo me jami ame oketo ocolo iye ame rwate kede VAT
Man obedo jami kede tice ame pe ocajing onyo oketoVAT iye. Jami ame okwanyo ocolo oko iye tye oryeo ite yuba me aryo me cik me VAT dang dok gwao;
 Niang Aber: Dano ame tye atiyo biacara ijami ame okwanyo ocolo oko iye keken pe omito ni myero coye pi VAT akadi bed bara ngat ame tye atiyo biacara ijami ame oketo VAT iye iwel onyo pacenti not (0%) kede iwel onyo pacenti arorom (18%) omito ni myero coye kace otye kede jami amite me coye.
Man obedo cul ame otwero gamo acalo cente onyo akokome, ducu onyo nucu kace dano moro ocato jami ame oketo ocolo iye.
Dano obedo ngat acel, biacara, gen, kampuni A person includes an individual, a partnership, a trust, a company, lim ame omiyo pi weko tica, gamente, dul wibye pi gamente kede du lame ocoy.
 DANO ACULU OCOLO
Dano aculu ocolo obedo:
Ocolo ame oculu icawa me wil gonyo ni ocolo ame oculu onyo myero ocul alubere iwilo jami ame oketo ocolo iye onyo jami ame dano agelo ocolo owilo niya ilobe aoko aporere ka ngatoror tye ayubu pii kede wilo jami me boyo onyo mako, VAT ame dano no culu ikom jami nono obedo VAT ikom wil.
Man obedo VAT ame dano agelo ocolo keto ka acato jami ame oketo ocolo iye.Ka dano ocoye pi VAT, gin obino cajing VAT ikom cato jami ame oketo ocolo iye dang dok VAT ame ocajing obedo ocolo ikom cat.
Kana me wel VAT adano ikom cat dwong loyo VAT ikom wil, adwogi mere obedo VAT amyero ocul bot URA. Kaname wel VAT ikom wil adano dwong loyo VAT ikom cat, adwogi obedo VAT amyero odwogo cen bot dano nono. Dano ame wel ocolo ame en oculu iwil dwong loyo VAT aen orayo ikom cat kede dang dok myero odwoko cente mere cen twero yero gamo cente mere dwogo cen ibot URA kana me wel cente mere kato ciling milion abic, onyo twero ngolo VAT ame myero cul ikare me anyim ikom cente ame myero nwongo URA dwogo en cen.
VAT orayo imandala apapat iyubu kede poko jami onyo tic.Ka dano owilo jami niya ilobe aoko onyo oyubu ginoro, oketi gi VAT ikom jami ame gin otiyo kede me yubu ginoro no medo kede gara ame odonyo iye. Kace dano ocato bot ngat atingo ni wuk, gin ocajing VAT. Adwogi iyi akina VAT ame gin ocajing kede VAT ame ocajing gi e name gin oculu. Man mede kito naka wanga ame jami onyo tic tunu bot dano ame awilo me agiki ame culu VAT ducu, ame nyutu ni VAT obedo ocolo ikom tic kede jami me agiki.
Â
Nga kara ame omito ni myero coye pi VAT?
Coye pi VAT twero bedo imita ni onyo acalo idic.
Kace iyi kare me dwete adek okato angec dano moro otiyo cente ame oromo keto ocolo iye ame welere ka okwanyo VAT oko iye kato ciling milion 37.5, dano nono myero coyo oko oyotoyot pi VAT. Onyo, Kace ngatoro moko ni ateteni etwero nwongo manono iyi dwete adek me kalenda abino anyim, wel cente aya icat ame oketo ocolo iye twero kato ciling milion 37.5 eka dano no myero coye pi VAT.
Dano ame wel catere pe kato ciling milion 37.5 pi dwete adek adek ducu onyo ciling milion 150 iyi dwete 12 twero kwayo me coye imita mere apire. Kodi dano nono myero nyang satisfy URA ni otye gini kede ka bedo ame pe ololoko aloloka, otwero gwoko rekod olil kede dang dok obedo dano atwero dang dok ticere ber.
VAT ikom jami onyo tic kaname wel petye oketo acil myero oti welere alubere wel ame tye icuk icawa ame cat otimere kede; aporere cat me loko jami kede jami wadigi, mot, me tici apirikeni.
Gin me atima iyonge coye pi VAT
Iyonge coye, omito ni dano;
 Yore ango aEFRIS cok kede VAT
EFRIS obedo yore amwonya ame biacara tiyo kede me miyo ricit nibeyo iintanet ame olwongo ni e-invoice me moko well jami ame owilo kede bwoyo wot ajami gi icawa ikokome. Ogel ocolo ducu ame ocoye pi VAT omito ni myero ti kede EFRIS me miyo ricit bot owil gi. Omito dang ni owil gini ibot ocat ame myero mi gi ricit nibeyo iintanet ame nyutu VAT ame olwongo ni e-invoice kace gin ame owilo ogwao VAT iye. Akadi bed bala,ogel ocolo ame pe ocoye pi VAT twero dang tic kede EFRIS imitagi apirgi kengi(ikakan, otwero gini miyo owil gi ricit nibeyo ame olwongo ni e-receipts).
Â
Â
VAT oketo iwel me pacenti 18% onyo 0% imandala ducu inyor me yubu /poko onyo cato iwel ame omedo ikom jami onyo tic ame ocolo tye iye. Ogel ocolo ducu ame ocoye pi VAT ame tye inyor onyo ijegele otye gini kede kero me nwongo cente gi kace VAT ame gin oculu iwil dwong loyo men ame gin orayo.
Awil me agiki (awil ame pe ocoye pi VAT) pe kede kero me nwongo cente ame oculu okato dong pi manono en yeo yec me ocolo. Man neno aber ni ocolo ni omiyi dang dok ocolo pi gamente oculu bot URA kitame oyaro iyi anyut ipinyo:
Aporere |
Wel abongo VAT |
Pacenti me VAT |
Wel VATÂ |
Wel medo kede VAT |
Wil |
1,000/= |
18% |
180/= |
1,180/= |
Cat |
1,500/= |
18% |
270/= |
1,770/= |
Â
Tiyo Cura
 VAT ikom cat ciling .270 kwany iye VAT ikom wil ciling 180 Â
Ikakanono, ciling 90 obedo ocolo ame myero acat wil cul bot URA
 Kace acat wilt ye atiyo biacara nibeyo EFRIS, cura ame otiyo malo kano no dong tiye kene. Icawa me yaro ritan me VAT pi dwe idwe bot URA, acat wilt ye ka kede dong tic me moko yubu ngec magi ame pwod peru ocwalo ritan bot to URA.
Â
SN |
Bal |
Pwod |
1. |
Kwero kwayo pi coye, ngolo coye onyo onyo miyo ngec bot Commissioner pi alokaloka icoye onyo gigimogo oguri |
i.     Makatal ape kato ciling 3,000,000 onyo bedo ibuc pi kare ape kato dwete abicel onyo gin ducu kace omoko ni kwero/timono nwongo otimere otimo iyore arac onyo carocaro. ii.    Makatal ape kato ciling 1,000,000 onyo bedo ibuc pi kare ape kato mwaki aryo onyo gin ducu kace omoko ni itimo ikacoro dok okene. iii.    Dano ame okwero kwayo pi coye kace mite ni tim kitono myero cul ocolo pi kwero timo kitono ame romaroma kede wel ocolo ame ododo iryo pi kare ame gin ame pe ocoye. |
2. |
Kwero yaro adwogi biacara inino dwe ame cik omoko |
 i.    Makatal ape kato ciling 2,000,000 onyo bedo ibuc pi kare ame pe kato mwaki abicel onyo gin ducu teki omoko ni ibedo abal. ii.    Dano ame okwero keto retan ikikina kare ame mite bino culu ocolo pi kwero keto ritan bino culu mena me dwong loyo ciling 200,000; onyo magoba me pacenti aryo (2% ) pi dwe acel acel, ame onywal pi kare ame ritan obedo kede. |
3. |
Kwero gwoko rekod olil ame itye ingeyo onyo carocaro |
Makatal ape kato ciling 2,000,000 onyo bedo ibuc pi kare ape kato mwaki abicel onyo gin ducu teki omoko ni itio bal |
4. |
Kwero culu ocolo apwod eru otunu onyo inino dwe ame myero ocul kedeikokome. |
Ocolo me makatal ikom ocolo ame pe oculu iwel me pacenti aryo (2%), bino nywal. |
 Akwenyakin
Ngec man tye ka kelo ingec onyo nyuti ogel ocolo wan go me atima. Myero pe iceloro oti kede Akaka cik, kede dang dok otwero loko kace oyubu onyo oloko cik me ocolo kede cikogo okene akwako bwoyo ocolo.